• Naczelna Rada Adwokacka (Prezes NRA Przemysław Rosati) we współpracy z Helsińską Fundacją Praw Człowieka (dr Piotr Kładoczny) i Krakowskim Instytutem Prawa Karnego (dr hab. Mikołaj Małecki) przygotowała projekt nowelizacji kodeksu postępowania karnego w zakresie zmian dotyczących tymczasowego aresztowania.
• Projekt został złożony jako tzw. projekt poselski do Marszałka Sejmu RP Pana Szymona Hołowni w dniu 4 listopada br. przez przedstawiciela wnioskodawców Pana posła adw. Pawła Śliza.
• Projekt ten ma kluczowe znaczenie dla zmiany praktyki stosowania tymczasowego aresztowania przez sądy.
• W projekcie proponuje się ograniczenie okresów stosowania tymczasowego aresztowania do 1 miesiąca (przy pierwszym stosowaniu tymczasowego aresztowania), zwiększenia nadzoru sądu nad stosowaniem tego środka, wprowadzenie elementów kontradyktoryjnych na etapie rozpoznania wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania, ułatwienia w zakresie dostępu do akt, wprowadzenia minimalnych standardów tzw. „dyrektywy obrończej”, a także wyeliminowanie przesłanki w postaci surowości kary, jako podstawy stosowania lub przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania.
• Do 5 grudnia br. istnieje możliwość wzięcia udziału w elektronicznych konsultacjach społecznych w Sejmie RP dotyczących tego projektu.

 

Przepisy dotyczące tymczasowego aresztowania w Polsce, mimo licznych wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz zastrzeżeń konsekwentnie zgłaszanych przez Naczelną Radę Adwokacką czy Rzecznika Praw Obywatelskich, nie są dostosowane do europejskich standardów ochrony praw człowieka.
 
Wydłużanie okresu tymczasowego aresztowania do maksymalnych terminów przewidzianych ustawą oraz brak efektywnego nadzoru sądowego nad jego zasadnością prowadzą do sytuacji, w której osoby oczekujące na wyrok często spędzają w areszcie czas znacznie dłuższy niż jest to uzasadnione z punktu widzenia tej instytucji procesowej. Tak długotrwałe stosowanie aresztów godzi w konstytucyjne zasady proporcjonalności i konieczności. Dotychczasowa praktyka wskazuje, że aresztowanie bywa stosowane automatycznie, co często skutkuje zbędnym obciążeniem zarówno dla aresztowanych, jak i systemu sądownictwa. Brak efektywnej kontroli sądowej nad zasadnością przedłużania aresztu narusza również standardy konstytucyjne, a szczególnie prawo do obrony, proporcjonalności w stosowaniu środków przymusu oraz zasady państwa prawa.
 
Tymczasowe aresztowanie to nie jest kara
 
Tymczasowe aresztowanie jest najdotkliwszym spośród środków zapobiegawczych. Polega na objęciu przez państwo daleko idącej kontroli nad człowiekiem, zaś reżim jego wykonywania swoją dolegliwością wykracza nawet poza standardowe ramy warunków odbywania kary pozbawienia wolności.
 
Tymczasowe aresztowanie nie jest karą, jego stosowanie nie może być uznawane i traktowane jako odpłata za wyrządzone zło, lecz ma jedynie zabezpieczać prawidłowy tok sprawy karnej do wydania wyroku i ewentualnego rozpoczęcia wykonywania kary przez skazanego.
 
Środek zapobiegawczy jakim jest tymczasowe aresztowanie, jest stosowany wobec osoby w świetle prawa niewinnej. Dlatego ta dotkliwa ingerencja w dobra osobiste obywatela – jego wolność - musi ściśle wypełniać konstytucyjne zasady proporcjonalności, celowości i konieczności.
 
Kluczowa rola sądu
 
Tymczasowe aresztowanie jako instytucja prawna nie jest środkiem dla zapewnienia komfortu przy policji i prokuratury, lecz sytuacją, w ramach której system prawny zakłada, iż na organach ścigania zaczynają ciążyć dodatkowe obowiązki, w szczególności konieczność prowadzenia czynności procesowych w sposób zaplanowany, celowy i szybki.

Izolowanie obywatela w areszcie uzasadnione jest wyłącznie wtedy, gdy organy ścigania realizują w prawidłowy sposób swoje kompetencje, a detencję uzasadniają przesłanki wskazane w przepisach, stosowanych w sposób zawężający.
 
Szczególną rolę w procesie stosowania tymczasowego aresztowania spełnia niezależny sąd, który powinien weryfikować, czy zastosowanie i utrzymywanie izolacyjnego środka zapobiegawczego jest usprawiedliwione okolicznościami sprawy i sposobem prowadzenia czynności przez organy władzy. W praktyce obserwowany jest automatyzm i niedostateczne realizowanie sądowej kontroli nad stosowaniem i przedłużaniem tymczasowego aresztowania.
 
Powinien on także zbadać, czy zastosowanie tymczasowego aresztowania spełnia wynikający z Konstytucji test proporcjonalności. Test ten zakłada, że jednostka może być ograniczona w swych prawach lub wolnościach jedynie wówczas, gdy jest to konieczne, celowe (celem tym jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania) oraz proporcjonalne. A sam środek jest konieczny na danym etapie postępowania.
 
Reforma potrzebna od zaraz
 
Kompleksowa reforma przepisów dotyczących szeroko rozumianej polityki penalnej państwa powinna zmierzać do wydobycia wymiaru sprawiedliwości ze społecznej, organizacyjnej oraz prawnej zapaści, wywołanej latami zaniedbań, ignorowania głosów środowisk eksperckich i traktowania tego obszaru kompetencji państwa jedynie jako narzędzia do budowania politycznego poparcia. Konieczna jest kompleksowa reforma systemu prawa karnego (procesowego, materialnego, wykonawczego), pozwalająca na wyposażenie wymiaru sprawiedliwości w doskonalsze narzędzia zabezpieczenia toku postępowania karnego, sprzyjająca zarazem powstawaniu wartościowych wzorców postępowania, co jest jednym z celów proponowanych regulacji.
 
Co da zmiana zasad stosowania tymczasowego aresztowania?
 
Długość stosowania tymczasowego aresztu oraz brak efektywnego nadzoru sądowego nad jego zasadnością prowadzą do sytuacji, w której osoby oczekujące na wyrok często spędzają w areszcie czas znacznie dłuższy niż jest to konieczne.
 
Nowelizacja przyniesie znaczące korzyści społeczne i finansowe, przyczyniając się do poprawy funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, ochrony praw człowieka oraz wzmocnienia zaufania do instytucji państwowych. Szczegółowe skutki proponowanych zmian i różnice pomiędzy dotychczasowym a nowym stanem prawnym opisano w Deklarowanych skutkach regulacji.
 
Projekt ustawy proponuje zmiany w zakresie:

1) Ograniczenia okresów stosowania tymczasowego aresztowania:
•  Pierwszy okres: ograniczenie do jednego miesiąca,
•  Uchylenie przesłanki zagrożenia surową karą jako podstawy do stosowania/przedłużania tymczasowego aresztowania,
•  Zastąpienie abstrakcyjnej „uzasadnionej obawy” tzw. matactwa, która jest instrumentalnie i uznaniowo wykorzystywana do uzasadniania stosowania tymczasowego aresztu – „realną obawą”, która powinna być wykazana dowodowo.

2) Zwiększenia nadzoru sądowego:
• w przypadku złożenia wniosku o przedłużenie tymczasowego aresztu, prokurator zobowiązany jest wskazać szczegółowo: czynności podjęte w czasie stosowania tego środka, okoliczności uzasadniające jego dalsze stosowanie oraz czynności, które prokuratura ma zamiar przeprowadzić w trakcie, wnioskowanego dalszego czasu trwania tymczasowego aresztowania.

3) Ułatwienia dostępu do akt w formie elektronicznej:
• obowiązek prokuratora udostępniania akt w formie elektronicznej na żądanie podejrzanego lub jego obrońcy,
• przyspieszenie procesu obrony poprzez łatwiejszy dostęp do materiałów dowodowych.

4) Wprowadzenia minimalnych standardów tzw. „dyrektywy obrończej”:
• konieczność zawiadamiania obrońcy o terminie przesłuchania oskarżonego przed zastosowaniem środka zapobiegawczego,
• zapewnienie natychmiastowej pomocy prawnej każdemu zatrzymanemu.
 
(zapoznaj się z projektem ustawy)
 
Konsultacje online

Do dnia 5 grudnia 2024 r. trwają elektroniczne konsultacje społeczne dotyczące projektu zmian w Kodeksie postępowania karnego w zakresie zmian dotyczących tymczasowego aresztowania.
 
Zachęcamy Państwa do wyrażenia swojej opinii poprzez wypełnienie ankiety online (ankieta pojawi się po zalogowaniu)
(wypełnij ankietę)

 
Państwa udział w konsultacjach jest niezbędny dla stworzenia prawa, które będzie służyło zarówno społeczeństwu, jak i wymiarowi sprawiedliwości.
 
Raport NRA

Przypomnijmy, że na zlecenie Naczelnej Rady Adwokackiej przeprowadzono badania wśród adwokatów na temat ich oceny przepisów i standardów stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce.
 
(czytaj raport NRA)
 
Badanie wśród adwokatów i aplikantów adwokackich przeprowadzono w lutym 2023 roku w formie ankiety, na którą odpowiedziało 514 adwokatów aktualnie wykonujących zawód i aplikantów adwokackich. Badanie miało charakter anonimowy.
 
Wyniki są niepokojące szczególnie dla obywateli.

Prawie 70% adwokatów biorących udział w badaniu wskazało, że stan prawny regulujący instytucję tymczasowego aresztowania w Polsce nie jest zadowalający.

Ponad 2/3 badanych adwokatów wskazało, że aktualne przepisy dotyczące środków zapobiegawczych nie są sformułowane prawidłowo, a także negatywnie oceniło prawidłowość określenia przez ustawodawcę w art. 263 § 4 k.p.k. podstaw przedłużenia tymczasowego aresztowania

Wyjątkiem jest ocena 24 godzinnego terminu na podjęcie przez sąd decyzji o zastosowaniu tymczasowego aresztowania – prawie 60% adwokatów biorących udział w badaniu uznało, że jest on prawidłowo określony.

Prawie 3/4 badanych adwokatów widzi potrzebę zmiany obowiązujących przepisów dotyczących środków zapobiegawczych. Większość uczestników badania wskazywała swoje konkretne propozycje zmian.